خود بیمار انگاری یا «هیپوکندریا» نوعی اختلال روان‌شناختی است که در آن فرد به‌طور مکرر نگران وجود یک بیماری جسمی جدی در خود است، در حالی‌که هیچ دلیل پزشکی یا شواهدی برای آن وجود ندارد. این افراد ممکن است علائمی کاملاً عادی مانند تپش قلب، سردرد یا خستگی را نشانه‌ای از یک بیماری خطرناک بدانند و پیوسته در حال جستجوی راهی برای اثبات بیماری خود باشند.
هیپوکندریا یا اضطراب سلامت؟
اصطلاح «اضطراب سلامت» در روان‌پزشکی جدیدتر از «هیپوکندریا» است و به طور خاص به نگرانی بیمارگونه درباره سلامت اطلاق می‌شود. در واقع، این اختلال شکلی از اضطراب است که تمرکز آن به‌جای مسائل کلی زندگی، تنها بر سلامت جسمی است.
علائم اصلی خود بیمار انگاری
خود بیمار انگاری می‌تواند با نشانه‌های مختلفی همراه باشد. برخی از رایج‌ترین علائم شامل موارد زیر هستند:
- نگرانی دائمی و شدید درباره سلامتی
- تفسیر اشتباه از علائم عادی بدن به‌عنوان نشانه بیماری
- مراجعه مکرر به پزشکان و انجام آزمایش‌های متعدد
- بی‌اعتمادی به نتایج پزشکی و توصیه‌های پزشکان
- جستجوی مکرر بیماری‌ها در اینترنت (سایبرکندریا)
- اجتناب از مکان‌ها یا شرایطی که احتمال بیماری را افزایش دهند (مثلاً بیمارستان‌ها یا جمعیت‌ها)
- افزایش اضطراب و افسردگی در مواجهه با کوچک‌ترین نشانه جسمی
- اختلال در روابط اجتماعی و شغلی به‌دلیل تمرکز زیاد بر بیماری احتمالی
دلایل ابتلا به خود بیمار انگاری
دلایل دقیق این اختلال به‌طور کامل مشخص نیست، اما عوامل زیر می‌توانند زمینه‌ساز بروز آن باشند:
۱. سابقه خانوادگی
وجود اختلالات اضطرابی یا نگرانی بیش از حد در خانواده می‌تواند زمینه‌ساز بروز این اختلال در نسل بعد شود.
۲. تجربیات منفی دوران کودکی
تجربه بیماری جدی در کودکی، از دست دادن یکی از والدین یا حتی مشاهده بیماری در اطرافیان می‌تواند ریشه این اضطراب باشد. (آشنایی با روانشناسی کودک)
۳. باورهای نادرست درباره بدن و بیماری
عدم آگاهی از فرآیندهای طبیعی بدن ممکن است باعث شود افراد علائم ساده و روزمره را غیرطبیعی تصور کنند.
۴. ابتلا به سایر اختلالات روان‌شناختی
افراد مبتلا به افسردگی، اختلال اضطراب فراگیر (GAD)، وسواس فکری-عملی (OCD) یا اختلال هراس، بیشتر در معرض ابتلا به هیپوکندریا هستند.
انواع خود بیمار انگاری (بر اساس نوع نگرانی)
۱. خود بیمار انگاری سرطان
افراد مبتلا دائماً نگران ابتلا به سرطان هستند و حتی تغییرات کوچک در بدن را نشانه بیماری می‌دانند.
۲. خود بیمار انگاری ایدز (HIV)
با وجود آزمایش‌های منفی، فرد تصور می‌کند به HIV مبتلا شده و زمان زیادی را صرف بررسی نشانه‌ها می‌کند.
۳. خود بیمار انگاری ام اس
زنان بیش از مردان دچار این نوع اختلال می‌شوند و ممکن است هر بی‌حسی یا ضعف عضلانی را نشانه ام‌اس بدانند.
۴. خود بیمار انگاری کرونا
با شروع همه‌گیری کووید-۱۹، این اختلال در بسیاری از افراد شکل گرفت. خستگی، سرفه یا بدن‌درد می‌توانست اضطراب ابتلا به کرونا را تحریک کند.
چه افرادی بیشتر مستعد ابتلا هستند؟
افراد زیر احتمال بیشتری برای ابتلا به این اختلال دارند:
- کسانی که شخصیت مضطرب و نگران دارند
- افراد دارای سابقه بیماری جدی یا تجربه از دست دادن عزیزان
- اشخاصی با اطلاعات نادرست از اینترنت و رسانه‌ها
- افرادی که از دوران کودکی تحت مراقبت افراطی والدین بوده‌اند
- سالمندان (که ممکن است ترس از زوال عقل یا بیماری‌های وابسته به سن را تجربه کنند)
عوارض خود بیمار انگاری
اگر این اختلال درمان نشود، می‌تواند به پیامدهای مختلفی منجر شود:
- کاهش کیفیت زندگی و رضایت شخصی
- از بین رفتن روابط خانوادگی و اجتماعی
- صرف هزینه‌های سنگین برای معاینات و آزمایش‌ها
- احتمال ابتلا به افسردگی یا سایر اختلالات روانی
- اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی یا کاری به دلیل ترس از بیماری
روش‌های پیشگیری از خود بیمار انگاری
هرچند راه قطعی برای پیشگیری کامل از این اختلال وجود ندارد، اما برخی راهکارها در کاهش احتمال بروز آن مؤثر هستند:
- آموزش مهارت‌های مدیریت اضطراب
- پرهیز از سرچ بی‌رویه علائم در اینترنت
- داشتن ارتباط اجتماعی فعال
- ورزش و فعالیت بدنی منظم
- یادگیری تکنیک‌های آرام‌سازی مانند مدیتیشن یا تنفس عمیق
- برخورداری از رژیم غذایی سالم و سبک زندگی متعادل
راهکارهای درمان خود بیمار انگاری
۱. روان‌درمانی
موثرترین روش درمان، درمان شناختی رفتاری (CBT) است که به بیمار کمک می‌کند افکار منفی خود را شناسایی و اصلاح کند. فرد می‌آموزد که چگونه با اضطراب خود روبه‌رو شود و باورهای غلط را کنار بگذارد.
۲. دارو درمانی
در صورت شدید بودن اختلال، داروهایی نظیر فلوکستین، سرترالین، پاروکستین یا دیگر داروهای ضدافسردگی تجویز می‌شوند که به کاهش اضطراب و تثبیت خلق کمک می‌کنند.
۳. درمان خانگی
- ورزش منظم
- تغذیه سالم
- خواب کافی
- تمرین تنفس عمیق، یوگا و مدیتیشن
- پرهیز از مصرف الکل، کافئین و دخانیات
- استفاده از دمنوش‌های گیاهی: گل گاوزبان، بابونه، بهار نارنج، گل محمدی
- ماساژ با روغن‌های آرام‌بخش مانند اسطوخودوس
- طب سوزنی (در صورت مشورت با پزشک متخصص)
جمع‌بندی
خود بیمار انگاری اختلالی است که به شدت با اضطراب و نگرانی بیمارگونه در مورد سلامتی گره خورده است. اگرچه این نگرانی ممکن است واقعی به نظر برسد، اما اغلب ریشه در افکار نادرست و مشکلات روانی دارد. آگاهی، آموزش، و درمان‌های روان‌شناختی و دارویی می‌توانند کیفیت زندگی این افراد را تا حد زیادی بهبود بخشند.